“İtaat” deneyinin mucidi ve uygulayıcısı Stanley Milgram, 1961'de, yani Nazi savaş suçlusu Adolf Eichmann'ın İsrail'de yargılanmaya başlamasından kısa bir süre sonra bu deneylere başlamıştı. Milgram deneyi, insanların otorite sahibi bir kişi veya kurumun isteklerine, kendi vicdani değerleriyle çelişmesine rağmen itaat etmeye ne ölçüde istekli olduklarını ölçme amacını güden bir deneyler dizisinin genel adıdır. Stanley Milgram’ın itaat deneyleri, otoriteyi anlamaya yönelik sosyokültürel oluşumları da dikkate alan son derece etkili ve aynı zamanda tartışmalı sosyal psikoloji temelli deneylerdir ve kişilerin durumsal uyma davranışını ölçmeyi amaçlar.
En basit açıklaması ise şöyledir. Toplumlar liderlerinin verdikleri emirler karşısında oluşan sorunlardan kendileri sorumlu tutmaktan kaçınırlar.
Tarihte örnekleri defalarca görsek de bir tanesi var ki akıl alır gibi değildir.
1949 yılında komünist devrimi gerçekleştirerek Çin’in başına gelen Mao Zedong ülkesinin büyük bir tarım toplumu olmasını istiyordu. Bu yüzden 1958 yılında tarlalara zarar veren ve hasadı yiyen serçelere karşı büyük bir katliam seferberliği başlattı. Bunu asker ya da polis ile yapmaktansa halkını kullandı. Ülke çapında ilk 24 saatte neredeyse bütün serçe yumurtaları ve serçe yuvaları parçalanmaya başladı. Serçeleri kaçırmak için kırmızı bayraklar ve korkuluklar üretildi. Ülke tam olarak bir korku kapanına dönüştürülmüştü. Devlet tarafından serçe öldürenlere çeşitli ödüller dağıtıldı. Çocuklar, yaptıkları sapanlarla serçe avlarına çıktılar. Tam rakamı bilinmese de iki milyarın üzerinde serçe katledildi. Sonra ne mi oldu? 1960 yılının baharında tarlaları haşereler bastı ve serçelerin aslında haşerelere karşı en büyük silah olduğu anlaşıldı. Ama geç kalınmıştı. Komünist lider durumu fark ettiğinde artık çok geçti. Ülkede serçe nüfusu neredeyse tükenmişti. Çin tam 3 yıl sürecek bir kıtlıkla karşı karşıya kalındı. Resmi olmayan verilere göre 40 milyon insan açlıktan öldü. Geri kalan milyonlarca insan açlık ve sefalet içinde yıllarca serçelerin geri gelmesi için dualar ettiler. Sorgulamayan ve sorumluluktan kaçan bir toplumda acaba halk kendini bu sorunun neresinde gördü? Halkın bu koşulsuz itaati karşısında Mao Zedong kendini ne kadar sorumlu kabul etti?
Stanley Milgram deneyleri bize şunu gösterdi. Özellikle atalet toplum yapılarında kişiler sorumluk almaktan kaçar ve karşılaştıkları sorunlar için kendilerine bir lider seçerler.
Peki toplumlar içerisinde bu yanlışa hiç karşı çıkan olmadı mı? Bir milyardan fazla nüfusa sahip olan Çin’de bilim adamları, mühendisler, doğa bilimi ile uğraşanlar ziraatçılar neden ses çıkarmadılar? Çıkardılar…vatana ihanetten, başka ülkenin ajanları olmaktan yok edildiler. Milyarlarca serçesi katledilmiş, ceset torbalarıyla toprağı doldurulmuş, bilim adamları susturulmuş ya da yok edilmiş sorgulama yetisi kaybetmiş bir toplumdan geriye sadece serçe avcılarının sapanları ve onlara emir vermekten hiç çekinmeyen liderleri kaldı.
